Een zeiltje op tafel en een bloem voor het raam

Burgemeester Ulbo J. Mijs van Middelharnis was een sociaal voelende burgervader. Hij stelde in 1900 aan de vooravond van de invoering van de Woningwet een onderzoek in naar de toestand van de 175 goedkoopste huurwoningen zijn gemeente. Zie voor een samenvatting van dit onderzoek de canon op de website van het Streekarchief Goeree-Overflakkee.

Het meest schrijnende gegeven was dat de eeuwenoude kelderwoningen aan de Nieuwstraat anno 1900 nog steeds verhuurd werden. De woningen waren veel te laag en te vochtig en er kwam bijna geen daglicht binnen.

Mijs heeft de 175 gezinnen ingedeeld naar de mate van zindelijkheid: 106 gezinnen beoordeelde hij als zindelijk, 42 als matig zindelijk en 27 als onzindelijk.

'Groote onzindelijkheid kwam slechts in enkele gevallen voor. In het algemeen weten de bewoners met geringe hulpmiddelen het woonvertrek tot een gezellig interieur in te richten. De vloer wordt in de regel met matten belegd, op de muren plakt men voor eigen rekening een goedkoop behangselpapier; op de tafel is een zeil gelegd, voor het raam staat een bloem en op deze wijze krijgt het geheel een aantrekkelijk aanzien. dat bij het binnentreden steeds aangenaam aandoet.'

Voor de negentiende eeuw waren het alleen de rijken die planten hielden, op landgoederen en in botanische tuinen. In de eerste helft van de negentiende eeuw werden veel bloemententoonstellingen gehouden waardoor de kennis van planten onder de bevolking toenam. Rond de grote steden vestigden zich bloemisterijen. Vanaf ongeveer 1880 werden kamerplanten massaal geteelt in Aalsmeer en omstreken. In 1886 alleen al werden er 500.000 bloemen in potten geteeld die in de grote steden werden verkocht. Door de massaproductie daalde de prijs en kwam de kamerplant binnen het bereik van brede lagen van de bevolking.
De populairste planten waren planten die veel bloemen gaven: de geranium (pelargonium), de begonia en de cyclaam. Een manier om met bescheiden middelen het bestaan in de armoedige huizen wat op te fleuren. De omstandigheden waren rond 1900 in veel woningen nog ongunstig voor kamerplanten. In koude huizen met weinig licht gedijen ze slecht.

Bericht uit Middelharnis in de Vooruit van 30 juni 1913

Literatuur:
De geschiedenis van de kamerplant, p. 23-24, 38-39, 86-87
Speciaal nummer van het Tijdschrift voor Volkscultuur, 1991.

Visserijgeschiedenis van Middelharnis in het Streekmuseum Goeree-Overflakkee

Vrijdag 3 augustus waren we in het Streekmuseum om de expositie over de visserij te bekijken. We werden rondgeleid door voorzitter Rinus van Dam en dat gaf zoveel stof tot gesprek dat we er anderhalf uur doorgebracht hebben.

Het Streekmuseum heeft in de vaste opstelling plaats ingeruimd voor de visserijgeschiedenis, maar dit seizoen komt het onderwerp uitgebreider aan bod. Uit het museum van Vlaardingen zijn diverse voorwerpen in bruikleen verkregen zoals een model van de MD 28 en een stoppekistje met inhoud. Het stoppekistje vond ik erg aandoenlijk, het bevat persoonlijke eigendommen van een bemanningslid en wat eigen proviand bijv wat snoep. Een paar vierkante decimeter voor privé spulletjes.
Het museum van Vlaardingen heeft ook een opengewerkt model van een Middelharnisse sloep, van dit model was een foto aanwezig waardoor je inzicht krijgt in de indeling van een sloep. Zo zijn de slaapvertrekken van de bemanning en de schipper te zien en de bun waar de vis levend in bewaard werd.
Vissers brachten souvenirs mee uit Engeland: er ligt een rolling pin, een blauwe glazen zoutfles die ook wel als deegroller werd gebruikt en op de schoorsteenmantel staan een paar stenen hondjes uit Staffordshire.

Ook aan de vissersvrouw wordt aandacht besteed met een uitvergrote foto van een winkelierster voor haar winkeltje op de Oostdijk.

Ontroerend is de brief die in de vitrine ligt van het kofjekokertje Hansje Auperlée aan zijn moeder. Hansje is overboord gevallen en verdronken toen hij  zijn tweede reis maakte. Hij was 13  jaar.

De vissers van Middelharnis waren gespecialiseerd in de beugvisserij, er werd met lange lijnen gewerkt en niet met netten. In deze tijd zou deze methode weer levensvatbaar zijn omdat het een duurzame vorm van visserij is. Als je op internet zoekt op long-line fishing en sustainability dan zie je dat er veel initatieven zijn om het vissen met deze methode te bevorderen. Er zijn wel nadelen voor het milieu, vooral voor vogels

'Longline fishing is less destructive than bottom trawling and uses less fuel. Regulations have made it more sustainable, but it is still not the commercial fishing method recommended by conservation groups. One of the largest effects of longline fishing is the killing of seabirds. Albatrosses, petrals and other seabirds can become tangled in the lines, or become snared by or ingest the hooks. Read more: http://www.livestrong.com/article/182159-effects-of-long-line-fishing/#ixzz22gFKksnJ'.

Jammer dat de beugvisserij en het bijbehorende vakmanschap in Middelharnis honderd jaar geleden teloor gegaan is.

De tentoonstelling is nog tot en met 31 oktober 2012 te zien. Openingstijden zie:
Streekmuseum Goeree-Overflakkee

'Daer hei je de vloote' , bedelarij in Middelharnis

Bedelarij is van alle tijden en van alle windstreken. Ook in Middelharnis is het voorgekomen dat arme mensen de huizen van de rijken langs gingen om te bedelen om een aalmoes. De jaren veertig en vijftig van de negentiende eeuw was een extreem moeilijke periode voor de bevolking van Middelharnis. De armoede nam door de hoge prijzen van de levensmiddelen, de aardappelmisoogsten en de neergang van de visserij van jaar tot jaar toe. Op grote schaal werd hout en aardappelen gestolen bij de boeren.
In 1851 meldt het verslag van de gemeente Middelharnis dat bedelarij voorkomt.

'Door den achteruitgang der vroeger zo zeer bloeiende visscherij is de toestand van het armwezen niet voordeelig immers de armoede neemt toe en de welvaart is de laatste jaren zeer verminderd'. Bedelarij wordt  reeds jaren door de ' Ingezeetenen niet zoo sterk tegengegaan als wenschelijk is'.(1)

Het is de vraag in welke mate bedelarij in de periode ervoor of erna ook voorkwam. Maar begin van de twintigste eeuw bestond het nog (of weer), getuige Arjanus Faasse in zijn boek 'Zee en eiland' . Hij heeft het over 'een vloot van arme tobbers'.

In die groep mensen getypeerd met de 'vloote' manifesteerde zich een triest deel van de maatschappelijke zorg van die dagen. Er was wel een Burgerlijk Armbestuur [...] en er waren Diaconieën, maar ondanks deze maatschappelijke en kerkelijke instanties moesten deze mensen wekelijks het dorp rond om hun hand op te houden voor een aalmoes. Met of zonder stok, recht of krom, maar meestal krom of geborgen richtten zijn hun schreden naar de woningen van de gegoede burgermensen en naar de 'patriciërshuizen' van burgemeester, dokter, en soms ook naar de dominee, maar die had over het algemeen zelf ook niet te veel. Bij deze notabelen ontvingen ze dan uit handen van een gedienstige met of zonder kapje en schortje wat centen om in hun nooddruft geholpen te worden. Het waren de maatschappelijk zwakken, die leefden beneden het bestaanminimum, die zich nog niet konden wenden tot één of ander lichaam om 'noodzakelijk levensonderhoud'. Het was een gemengde groep die door het dorp schoof, de brutaalsten voorop. Van de vrouwen waren sommigen proper gekleed, met de gerimpelde handen onder het bonte schort liepen zij al zuchtende mee, anderen soms meer slordig of onnozel. Enkele mannen liepen onderling ruzie te maken, maar allen waren dankbaar voor de genoten hulp. Dat bleek bij het in ontvangst nemen van de gift in overdreven plichtplegingen, soms met een houterige buiging gepaard gaande. Weer anderen liepen onderweg de begroting al op te maken, als ze met beverige handen de centen liepen te tellen. 'Daer hei je de vloote' zeiden de mensen en het was geen zilvervloot maar een groep eerbare mensen die 'niet door eigen schuld' behoeftig waren geworden. [...] Ook deze vloot is evenals de vissersvloot geschiedenis geworden.(2)

Voorstraat Middelharnis ca. 1900. waar de meeste notabelen woonden.

Rond 1900 ging het met de visserij na een bloeiperiode van enkele decennia opnieuw slecht, de bedrijfstak was op weg naar het definitieve einde. Veel oudere vissers die te oud waren om nog elders aan de slag te gaan hadden het slecht. Pensioenen waren er nauwelijks en de AOW bestond nog niet. Dit gold ook voor veel landarbeiders. De gemiddelde leeftijd nam toe er kwamen in verhouding steeds meer ouderen, maar voorzieningen voor deze groeiende groep waren er niet. Ze waren afhankelijk van familie en van de armenzorg. Dat deze zorg niet toereikend was bewijst het bestaan van 'de vloote'.

In 1909 hield de strenge winter zeer lang aan. Het Rotterdamsche Nieuwsblad wist op 17 maart 1909 te melden dat een behoeftige inwoner van Middelharnis van de honger een van de straat opgeraapte broodkorst opat.

(1) J.C. Both. De hongerwinter van 1845/1846. In: Eilanden-nieuws, 22 november 1991
(2) Arjanus Faasse, Zee en eiland, Middelharnis, ca. 1962, p. 39-40

Prikgat en prikkenbijter

Beugvisserij op kabeljauw en schelvis
De beugvisserij was de belangrijkste tak van zeevisserij in het gebied van Overmaas.
In de beugvisserij werd de vis gevangen met lange lijnen voorzien van haken. De beug was een op zichzelf staand stelsel van lijnen en dwarslijnen, bij elkaar wel 13-16 kilometer lang. Een zomerbeug voor de kabeljauwvangst telde ongeveer 3.600 sneuen met haken. Er waren dus 3.600 stukjes aas nodig. De winterbeug voor de schelvisvangst telde eens zo veel haken.

Aas: de lampetra fluviatilis
Als aas werden verschillende vissoorten gebruikt:  geep, sardijn (sprot) of prik. Later werd ook koelever voor de schelvisvangst gebruikt. Het aas moest in stukken van 1 cm gesneden worden. Het was enorm karwei om een beug van duizenden stukjes aas te voorzien.
In Middelharnis was de prik het meest gebruikte aas. Vanaf het midden van de achttiende eeuw werd de rivierprik  (lampetra fluviatilis)  in het Prikgat (ter plaatse van de woonwijk die nu nog zo genoemd wordt) bewaard. 
Prikken zijn zoetwatervissen die tot de familie der Lampreien of Negenogen behoren. In het voorjaar trekken ze de rivieren op om zich voort te planten. De prikken hebben een langgerekt lichaam en kunnen dus gemakkelijk in moten verdeeld worden. Door hun zilverachtige huid trekken ze kabeljauwen aan (1). De lamprei werd ook wel gegeten getuige de recepten die op internet te vinden zijn.

De rivierprik. Bron:Wikipedia

Prikgat
In de masterscriptie Vissers en ventjagers beschrijft Marco Kuiper (2)  de totstandkoming van het prikgat:
''Op 17 januari 1746 sloten eenentwintig vissers in Middelharnis een contract met Cornelis van der Vlugt over de aanleg van een zogenaamd prikgat in den eeuwkant van sijn land, onder den Oudenlandsen Zeedijk, beoosten de Stoofkreek aan te leggen. De vijver moest minstens tachtig voet lang, vijfentwintig voet breed en zes voet diep zijn. De vijver werd met hout beschoeid en ook op de bodem kwamen houten planken te liggen. Van der Vlugt moest het prikgat suyver en schoon van boodem houden en onderhouden. Ook moest hij twee sluisjes "off verlaatjes tot het in en uijlaaten van waater" aanleggen. Van der Vlugt kreeg van de vissers toestemming om "alle haar paalen en planken, die thans in de kreecq bij de meestoven sijn leggende, te moogen naar sig neemen, om in off aan voorg. prikgat te verwerken naar sijn genoegen." Van der Vlugt moest de volgende zomer gelijk aan de slag want de vijver moest uiterlijk in het voorjaar van 1747 klaar voor gebruik zijn. In de vijver konden de vissers zelf prikken uitzetten om deze er later weer uit te halen. In ruil voor de aanleg en het onderhoud kreeg Cornelis van der Vlugt van elke visser per jaar één krimpkabeljauw en vier stuivers voor iedere tweehonderd prikken die men uit de vijver haalde. Op deze wijze werd dus geregeld dat diegene die het meest gebruik maakte van de vijver, ook het meest betaalde. Waren er anderen – bijvoorbeeld verkopers – die prikken in de vijver wilden bewaren dan moesten ook deze vier stuivers per tweehonderd prikken betalen. De helft van dit geld ging naar Van der Vlugt, de andere helft naar de armendiaconie van Middelharnis. Het contract was bindend zolang de vijver bruikbaar was. De vissers beloofden in het contract om zaken te blijven doen met Van der Vlugt, ook als er eventueel andere prikgaten bij kwamen".
Tot zover de beschrijving van Marco Kuiper. 
De volgende stuurlieden ondertekenden het contract:

Buijs, Willem

Cijsje, Pieter Arentsz 
Dalen, Hendrik van 
Eck, Bastiaan Bastiaansz 
Ek, Jacob Florusze 

Heest, Willem van 

Kanse, Jacob Jansz 
Kooning, Aren Abelsz 

Kooning, Jan Gerritsz 

Kooning, Leendert

Koote, Cornelis 
Koote, Willem 

Masteluijn, Hendrik 
Pas, Cornelis Hendriksz

Pas, Joost Arentz 
Roij, Willem 
Spaan, Drik 

Staapel, Jacob Matthijsz 

Tuijter, Leendert Jansz
Visser, Bastiaan Thomasz 

Visser, Jacob Gabrielsz 

Het is niet bekend tot wanneer het prikgat in gebruik geweest is. Prikken werden uit Woudrichem en Werkendam aangevoerd. Ook Engelse prikken uit de Theems-monding werden van oudsher in de Nederlandse zeevisserij gebruikt.

De prikkenbijter
Voor een reis van tien dagen waren ongeveer duizend prikken nodig die tot gebruik in een bak in leven gehouden moesten worden. De vissen hebben zuignapjes waarmee ze zich vast kunnen zetten aan de wand van de bak waardoor ze dood gaan. Het jongste bemanningslid had tot taak om met een stok de prikken in beweging te houden om te voorkomen dat ze zich vast zouden zuigen. Als er voldoende deining was dan ging dit vanzelf maar bij kalme zee en zolang het schip in de haven lag moest de koffiekoker (Middelharnis) of de speeljongen (Vlaardingen) in de bak roeren. Voor gebruik moesten de prikken gedood worden. Arjanus Faasse (3) vertelt:

Men zegt wel dat de kleine jongens aan boord deze tussen de tanden aan de kop door moesten bijten. Ik hoefde dat nooit te doen. De matrozen bij ons aan boord, gooiden de gladde vissen in een bak met zaagsel gevuld, en dan konden zij ze gemakkelijk in de stevige handen pakken om ze met een forse klap h.s. dood te slaan. Dan werden ze aan mootjes gesneden om ze aan de beug te prikken.

Op het schip van Wijnand Hoogendijk uit Vlaardingen in de roman 'Brood uit het water' van Fenand van den Oever ging het er anders aan toe. De speeljongen Dirk Muis moest als eerste opstaan. "Hij was nog een kind. In zijn witte gezicht vochten een paar grote ogen tegen de slaap" (4).

 

Dirk Muis wist nu dat het griezeligste werk van hem verlangd werd. Hij durfde feitelijk niet. Met een ontzettende angst had hij tegen dit ogenblik opgezien... Hij nam er eentje op. De prik, kronkelig en glad als een aal, woelde in zijn handen. Het mòest. Hij greep haar beet, bracht het dier naar de mond en gaf de prik op de kop een dodelijke knauw met zijn hoektanden. Krak, krak hoorde hij. Een straaltje bitter bloed spoot tegen zijn gehemelte. Bah. Hij haalde het dier uit zijn mond. Wijnand pakte het beet, bestudeerde het even en gaf een goedkeurend knikje. En zonder te vragen hoe hij het vond, moest hij doorgaan.

 Floor van den Nieuwendijk vertelt (5):

Je had aas: makreel, zoute geep, koelever. En prikken in de tijd van de schelvis. Die prikken moest je als jongen allemaal doodbijten. Een stok met een kurk moest je uren aan elkaar dat water in beweging houden. Je moest een uur eerder op om de prikken dood te bijten, dan zat het bloed in je strot, dat was niet zo’n lekker baantje. Je moest, je wist niet anders.

Het verhaal van Van den Nieuwendijk is in tegenspraak met wat Faasse vertelt. Floor is in 1905 geboren en heeft zijn leerschool gehad op sloepen uit Maassluis. Ook andere oud-vissers hebben in interviews en krantenartikelen vertelt dat het op de vloot van Middelharnis niet de gewoonte was om prikken dood te bijten.


De prikkenbijter komt ook voor in het boek 'Het psalmenoproer' van Maarten 't Hart
Hij schrijft dat de prikkenbijter aan het eind van de werkzaamheden een dadel of een zelfs een verse vijg kreeg om de vieze smaak te verdringen. Zijn boek Psalmenoproer gaat over Maassluis in de achttiende eeuw. De uitdrukking ‘zorg dat je de prikken levend houdt’ betekende in Maassluis zoveel als 'zorg dat je in goede conditie blijft' (7).

1. H.C. Redeke. De Noordzeevisserij. Amsterdam, 1935 .
2. Marco Kuiper. Vissers en ventjagers. p.32-33 en Archief Gemeente Middelharnis, inv. nr. 427, 17 januari 1746,
evenals Rechterlijk Archief Middelharnis, inv. nr. 28, 17 januari 1746
3. Arjanus Faasse. Zee en eiland,108. 
4..Fenand van den Oever. Brood uit het water, 59-60
5. Interview met een inwoner van Middelharnis, ZB1900 E 09A
6. Maarten 't Hart. Psalmenoproer. Amsterdam, 2006. p. 70

Zie ook het bericht van 26 september 2014 over het verbond tussen de prik en de beugvisserij.

Brood uit het water, een roman over de visserij (Vlaardingen)

Op een regenachtige dag heb ik van de week de roman 'Brood uit het water' van Fenand van den Oever gelezen. Dit boek was ook bij oud-vissers uit Middelharnis bekend. Een van hen, Jacob Sala, noemt de titel in een interview.
Jacob Sala, ging na de teloorgang van de beugvisserij in Middelharnis samen met zijn broer bij schipper  Bram Jongejan op een Pernisser sloep varen. Daarna kwam hij bij de Holland Amerika lijn en vervolgens ging hij in Vlaardingen werk zoeken. Zodoende kwam hij weer in de beugvisserij terecht. In de beugvisserij in Vlaardingen verdiende hij weinig,  maar in de zomerse haringvisserij van  8-9 dagen per reis, verdiende hij meer dan bij de HAL. Hij voer bij reder Hoogendijk.  In
1930 kwam er grote werkeloosheid in visserij,  hij kreeg geen werk meer want de reders moesten van gemeente zoveel mogelijk Vlaardingers aannemen. Toen is hij op het land gaan werken.  
Over deze crisisperiode gaat de roman 'Brood uit water'.

Fenand van den Oever heeft nog twee andere romans op zijn naam staan met de visserij als thema: 'Laat mij maar zwerven' en 'De zee is ons land'. Voor Middelharnis missen we een dergelijke bron, maar voor zover Van den Oever over de beugvisserij schrijft is het wel vergelijkbaar.

De twee hoofdpersonen van 'Brood uit het water' zijn de legendarische schipper van het oude stempel Wijnand Hoogendijk de kabeljauwkoning die het beugen niet kon laten en aankomend schipper Arend-Michiel van Roon de haringkoning met zijn vernieuwende opvattingen.
Een mooi verhaal op de grens van de oude en de nieuwe tijd zo rond 1925. Er waren al loggers en trawlers op stoom, maar een aantal reders hield vast aan de traditionele schepen en ook de meeste bemanningsleden waren niet zo voor vernieuwing.
Door de tegenvallende opbrengsten verarmde een groot deel van de bevolking.
De roman met illustraties  van Anton Pieck geeft een doorkijkje in het leven aan boord, de spanning over de opbrengsten, de vangstmethoden en geeft ook de sfeer aan boord goed weer. 

't Vrondel, logies van de bemanning
op de sloepen van Middelharnis was de naam Vrongele
tekening van Anton Pieck, p. 39 van het boek
Brood uit het water, Fenand van den Oever

Een van de matrozen kwam uit Egmond en zorgde met zijn harmonica voor wat vrolijkheid. Een andere matroos haalde voortdurend het geloof erbij en zon veel psalmen en las in de Christelijke Zeevaarder. Een derde matroos was een vakbondsman die zijn opvattingen over het kapitaal niet onder stoelen of banken stak. De tragiek van man over boord  en de gevolgen voor de weduwe en wezen; de oude man die op zijn laatste reis aan een oog blind wordt van het zout, het komt allemaal aan bod. Maar het is vooral de drankzuchtige en nukkige heerser Wijnand Hoogendijk die de sfeer bepaalt. Ondertussen werkt Arend-Michiel met succes aan zijn loopbaan; op zijn twintigste jaar is hij al schipper en kan hij zijn eigen ideeën toepassen.

De vissers uit Middelharnis hielden op zondag rustdag, er werd niet gevist en de schipper ging voor in de kerkdienst op basis van de Christelijke Zeevaarder. Dat  was in Vlaardingen niet zo, althans niet in deze roman.
De figuren uit het boek moeten voor de Vlaardingers in 1946 wel heel herkenbaar zijn geweest . Het is ook als toneelstuk bewerkt en opgevoerd in 1994.

Interview met een inwoner uit Middelharnis, ZB 1900 E 10B

Fenand van den Oever. Brood uit het water; met illustraties van Anton Pieck
Nijkerk, Callenbach, [1946].

Laurens Johannes Bol (1898-1994) en Elizabeth Smit (1904-1987)

Laurens Johannes Bol is in Ooltgensplaat geboren op 23 januari 1898. Hij was een zoon van Leentje Maria Dijkers (geboren Ooltgensplaat 15 november 1867) en Johannes Bol (geboren in Roosendaal op 17 mei 1862). Leentje Maria Dijkers was een kleindochter van Maarten Dijkers (zie de blogtekst van 29 februari 2012). Haar vader, Laurens Dijkers, was de derde zoon van Maarten Dijkers en Sijtje van de Roovaart. Laurens Dijkers is in 1826 geboren en in 1906 in Ooltgensplaat overleden. 

Laurens Bol was een achterneef van mijn opa. Een ver familielid dus, waar ik over schrijf omdat ik hem persoonlijk heb gekend. Op vrijdag 15 april 1994 heb ik zijn crematie bijgewoond in het crematorium in Dordrecht. Enkele jaren daarvoor bezocht ik hem in zijn serviceflat in Dordrecht, zijn vrouw was toen al overleden. We hadden het erover dat zijn moeder Dijkers heet en mijn moeder ook, maar hoe het precies zat wist ik toen niet.

Laurens Bol was kunsthistoricus en museumdirecteur. Hij begon zijn loopbaan als onderwijzer in Stellendam. In 1920 werd hij in Middelburg aangesteld. Laurens voelde zich bijzonder aangetrokken tot de kunstgeschiedenis en hij begon naast zijn werk als onderwijzer onderzoek te doen naar de oude schilderkunst van Middelburg. 'Middelburg is mijn stad' zei hij, hij bleef er bijna 30 jaar tot 1949. Hij heeft tal van oude Middelburgse meesters in de schijnwerpers geplaatst: Adriaen Coorte, de familie Bosschaert, Balthasar van der Ast, Jacob van Geel, Philips Angel van Middelburg. Hij schreef in het kunsthistorische tijdschrift Oud-Holland en ook voor NRC.

Laurens was autodidact op kunsthistorisch gebied; door zijn onderzoek in Middelburg en zijn  publicaties werd hij een gezaghebbend kunsthistoricus. In 1949 werd hij benoemd als directeur van het Dordrechts museum waar hij de collectie aanzienlijk uitbreidde en zeer druk bezochte tentoonstellingen organiseerde.

Toen ik in 1976 in de Provinciale Bibliotheek van Zeeland kwam te werken was daar Meneer Bol. Na zijn pensionering kwam hij elke week een dag met de trein naar Middelburg om zijn onderzoek naar de Middelburgse meesters uit te breiden. In 1984 werd in Amsterdam de tentoonstelling "Masters of Middelburg" , die grotendeels op het onderzoek van Bol gebaseerd was, aan hem opgedragen.

Laurens Bol en Elizabeth Bol-Smit
1986 ter gelegenheid van de uitreiking van de penning
van het Zeeuws Genootschap 12-06-1986
Uit: PZC

Een aardige bescheiden man, heel beminnelijk en vriendelijk voor de medewerkers van de bibliotheek. Ik leerde hem wat beter kennen en we raakten aan de praat over Flakkee en over zijn jeugd. Over Ooltgensplaat had hij in de jaren dertig af en toe iets in NRC geschreven, deze knipsels mocht de bibliotheek van hem hebben. Ook in het nieuwe gebouw in de Zeeuwse Bibliotheek is hij nog geweest, maar de reis werd hem op den duur te zwaar. Hij was denk ik negentig jaar toen hij zijn reizen naar zijn geliefde Middelburg moest staken.

Elizabeth Bol-Smit en Laurens Bol zijn een leven lang samen geweest, het echtpaar had geen kinderen. Elizabeth Smit (geboren in Hellevoetsluis op 13 februari 1904) was kunstschilder. In 1984 is een boek uitgegeven met haar werk onder de titel "In Vogelvlucht, schilderijen, tekeningen, gedichten". Elizabeth Bol was bevriend met de bekende dichteres Vasalis, zo staat vermeld in de de biografie van Vasalis die in 2011 door Maaike Meijer is gepubliceerd.

Elizabth Bol-Smit
NRC 24-2-1967

Laurens Bol
portret getekend door Elizabeth Bol-Smit

Literatuur:
- Dijkers-review 10(1996) p. 252
- Laurens Bol in memoriam door Saskia de Bodt

Vissers en vissersvrouwen konden schrijven, alfabetisme in Middelharnis

Veel ouders waren in de negentiende eeuw van mening dat de vaardigheid om te lezen en te schrijven hun kinderen verder zou helpen  in de maatschappij. Kinderen gingen als regel naar de lagere school , al was er op het platteland in de zomer veel verzuim.
Aan de hand van de gegevens uit de Historische Steekproef Nederlandse bevolking heeft Onno Boonstra de mate van analfabetisme per gemeente vastgesteld. Iemand wordt als analfabeet beschouwd als hij niet in staat is om een handtekening te zetten onder een aangifte voor de burgelijke stand. De handtekening is een goede maat om alfabeten van analfabeten te scheiden. Het zetten van een handtekening is een vorm van schrijven, en in de negentiende eeuw werd op school pas schrijven geleerd nadat de leerlingen hadden leren lezen. Iemand die kan schrijven kan ook lezen en is dus alfabeet, aldus Boonstra.




Percentage analfabete mannen per gemeente, geboren tussen 1800 en 1825
figuur 2 uit artikel van Boonstra p. 143



In de gemeenten die als een donkere vlek zijn afgebeeld kwamen in de 19e eeuw de meeste analfabeten onder de mannelijke bevolking voor.
lichtgrijs = minder dan 10% analfabeten

middengrijs = 10-20%

donkergrijs= 20-30%

zwart = meer dan 30% analfabeten

Het donkere vlekje middden boven is Stad aan 't Haringvliet. De lichte vlek links daarvan is Middelharnis. Vroeg in de 19e eeuw was hier al minder dan 10% analfbetisme onder de mannelijke bevolking.

Analfabetisme was het hoogste onder ongeschoolde en laaggeschoolde arbeiders en onder vrouwen. In de loop van de negentiende eeuw vervaagde het verschil tussen de klassen en tussen de sexen, aan het eind van de eeuw was het analfabetisme vrijwel verdwenen.

In de akten van geboorte, sterfte en huwelijk wordt sporadisch vermeld dat iemand geen handtekening kan zetten omdat hij of zij niet geleerd heeft te schrijven. Het betreft dan vrijwel altijd iemand die van beroep arbeider is. Vissers behoorden ook in dit opzicht tot een andere sociale klasse dan de landarbeiders.

De vissers, hun bruiden en de vaders en moeders zetten vanaf het begin van de negentiende eeuw meestal een keurige handtekening.

Hieronder een afbeelding van de eerste huwelijkakte uit de Burgerlijke Stand van Middelharnis. Huwelijk tussen Machiel van de Rovaart, visser, 24 jaar en Adriana Verhagen 24 jaar. Zij hebben allebei hun handtekening gezet. De vader van Machiel is visser Jacob van de Rovaart, zijn moeder heet Adriana Verhagen. De vader van de bruid is Wouter Verhagen, visser. De moeder van de bruid, Adriana Wafelbakker is al overleden ten tijde van het huwelijk.

Van de ouders ontbreken de handtekeningen.

De getuigen:

Jan Buurveld, 44 jaar, visser,met handtekening

Beschier Gijzen, 37 jaar, visser, met handtekening

Adrianus van de Rovaart, 38 jaar, visser, met handtekening

Joost van de Rovaart, 29 jaar, visser, geen handtekening



Eerste huwelijksakte uit de Burgerlijke Stand van Middelharnis
20 februari 1812



Gegevens ontleend aan:

Boonstra, Onno. Functioneel analfabetisme in Nederland 1775-1900. In: Maas, Ineke, Marco H.D. van Leeuwen en Kees Mandemakers (red.). Honderdvijftig jaar levenslopen; De Historische Steekproef Nederlandse bevolking.  Amsterdam, 2008.  pp. 127-146