Vissers die lezen: de Nutsbibliotheek in Middelharnis

Leescultuur
Naar de leescultuur op Goeree-Overflakkee in de negentiende eeuw is door Herman Paul (1) onderzoek gedaan. Hij begint zijn artikel dat in 2000 gepubliceerd is met een beschouwing over het klimaat waarin Willem Walraven in Dirksland opgegroeid is, voordat hij in 1902 het eiland verliet.
In de honderd jaar daarvoor heeft zich - ook op Goeree-Overflakkee- de zogeheten "leesrevolutie" voltrokken. Deze term afkomstig van de Duitse historicus Rolf Engelsing, slaat op de toenemende belangstelling van mensen voor het lezen van boeken, kranten en tijdschriften. Er kwam een breder lezerspubliek, lectuur kwam gemakkelijker binnen het handbereik van de burgerij en er kwamen steeds meer ontspannende boeken en boeken die gericht waren op de "volksopvoeding". Onderzoek op plaatselijk en regionaal niveau laat zien hoe deze leesrevolutie zich voltrok.
Op Goeree-Overflakkee, een geïsoleerd gebied waar het grootste deel van de laagopgeleide bevolking in de landbouw de kost verdiende, verwacht je niet zo gauw een cultureel klimaat. Toch kwamen ook hier volksbibliotheken en leesgezelschappen van de grond.

Lager onderwijs
Voor de 21.000 inwoners van Goeree-Overflakkee waren er 14 openbare lagere scholen met 's zomers 1440 leerlingen en in de winter 2270 leerlingen (cijfers gebaseerd op Boers). In de zomer moest er op het land gewerkt worden of in de huishouding. De kwaliteit van het onderwijs was soms ver onder de maat. Op de school in Middelharnis lag in 1873 het zwaartepunt op zingen.
Paul gaat ook in op de leesmethodes "De toen gebruikte leesmethode was die van Jongejan" schrijft hij. (6).
Schoolbibliotheken vormden een stimulans voor het lezen ,alleen waren die bibliotheken soms heel beperkt. In Middelharnis omvatte de schoolbibliotheek in 1874 maar 24 boeken, de onderwijzer vroeg de gemeenteraad om 100 gulden voor de bibliotheek.

Leesgezelschappen
Ooltgensplaat, Oude-Tonge, Nieuwe-Tonge, Sommelsdijk en Goedereede kenden één of meerdere leesgezelschappen voor de hogere burgerij.
Het oudste leesgezelschap was de Onderlinge Vriendschap te Sommelsdijk uit 1825 opgericht door acht jonge mannen die niet alleen boeken lazen maar ook spreekbeurten hielden. Op 7 december 1841 hield het lid J. Jongejan een spreekbeurt over "de ontwikkeling en voortgang van onzen geest in dit en in een volgend leven". Jacob Jongejan was drukker in Sommelsdijk (o.a. van het boek van Boers) en bibliothecaris van de Nutsbibliotheek van 1837-1868 (2).

Nutsbibliotheek
Het departement Middelharnis-Sommelsdijk van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen werd in 1810 opgericht en opende datzelfde jaar een bibliotheek.

Uitleningen:
1818:  690 aan 127 lezers
1827:1600
1832:2000
1837:2312
1843:3000 aan 60 lezers
1900: 3000 gemiddeld voor de jaren rond 1900 aan ca. 100 lezers.

De collectie bestond uit tweedehands boeken onder andere van particulieren, van een bibliotheek in Steenbergen en van het leesgezelschap Onderlinge Vriendschap in Sommelsdijk. Ook het Hoofdbestuur van het Nut in Amsterdam stuurde regelmatig boekjes op soms in grote aantallen om op het eiland te verspreiden (bijvoorbeeld 200 boekjes over koepokinenting in 1815).
Toch koos het bestuur van het departement voor een onafhankelijke koers zonder advies, toezicht en "boekenkisten" van het hoofdbestuur. Men wilde naar eigen inzicht en rekening houdend met "plaatselijke toestanden" handelen.
Wat deze plaatselijke keuze voor de selectie van boeken betekende is niet duidelijk; er zijn alleen catalogi uit 1894 en later bewaard gebleven. Dat er prekenbundels, een kinderbijbel en de beschrijving van het eiland door dominee Boers in de collectie zaten is wel bekend.
Uit de catalogus van 1894 blijkt dat de doelstellingen van volksopvoeding en educatie op de achtergrond waren geraakt: 64% (473 boeken) van de collectie bestond uit romans waaronder 22 romans van E. Marlitt, A. Trollope en G.P.R. James. Sir Walter Scott en Jules Verne waren ook goed vertegenwoordigd. Van de 24 poëzieboeken noemen we Ten Kate, van Alphen, Beets en Tollens. De categorie godsdienst, zedenleer, opvoeding en onderwijs telde 69 titels. Het aandeel van de ontspannende lectuur nam tussen 1894 en 1921 toe naar 73% van de collectie (die groeide van 738 naar 1112 banden).

Lezerspubliek
De secretaris van het Nut meldde in 1890 dat  "de lezers behooren tot de burgerklasse, arbeidende stand en visschers" . De vissers vormden een bijzonder publiek aangezien ze boeken meenamen op de lange zomerreizen. Een goede service van de Nutsbibliotheek.
In de boeken zal waarschijnlijk alleen op zondag gelezen zijn omdat daar verder geen tijd voor was. Een oud-visser vertelt (3).

Op zondag werd er niet gevist. Er werd uit de Bijbel gelezen, er stonden een of twee personen op wacht. Twee keer per dag werd een uur kerkdienst gehouden. 

Naast "De Christelijke Zeevaart" van N.S. van Leeuwaarden, dat gebruikt werd voor de godsdienstoefeningen aan boord, kwam het dus voor dat er ook andere boeken gelezen werden (4).

Visser vermoedelijk uit Middelharnis ca. 1885
op de tafel een boek (5)

Noten:

1. Paul, Herman. Leescultuur op Goeree-Overflakkee in de negentiende eeuw. In: De Negentiende Eeuw; documentatieblad Werkgroep 19^e eeuw. 24(2000)2, pp.98-121.

2. Vos, K. Gedenkschrift ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van het departement Middelharnis-Sommelsdijk der maatschappij tot nut van 't algemeen uit aantn. van Jan van Schouwen Cz. . Middelharnis, 1910. p.31-36. 

3. Interview met een inwoner uit Middelharnis ZB1903A11b

4. De godvreezende zeeman digitale versie van de "Godvreezende zeeman of de christelijke zeevaart" op googlebooks.

5. Foto afkomstig van Janneke de Moei

6. Deze leesboekjes voor aanvankelijk leesonderwijs zijn vanaf 1891 verschenen en beleefden veel herdrukken, de auteur was W.J. Jongejan. Ook was er een schrijver A. Jongejan die een boekje over de natuur schreef en een titel uit 1882 "Waarom ik heenga" over het christelijke en het openbaar onderwijs.